AB-İran Ekonomik İlişkileri Gerilemeye Devam Ediyor.
25 Haziran 2020AB’nin İran ile meşru ekonomik ilişkilerin sürdürülebilmesi için iki adım attığı görülmektedir.
Bunlardan ilki, “Geri çekilme şartı-Clawback provision” olarak bilinen düzenlemenin hayata geçirilmesidir. Bu noktada, 6 Ağustos 2018 tarihinde 1996 tarihinde AB tarafından ilk defa uygulanan “Blok durumu-Blocking statute” uygulaması hayata geçirilmiştir. AB’de yerleşik firmaların daha önceki yaptırımlar döneminde İran ile iş yapmaları neticesinde ABD tarafından ceza ödemesine hükmedilmesi, yeni yaptırımlar döneminde de benzer cezalara maruz kalınabileceğine ilişkin çekinceleri beraberinde getirmektedir. Bu kapsamda, ABD yaptırımlarından dolayı İran ile iş yapmayı sürdüren AB’li firmaların ABD’li bir kurum ve düzenleyici idare tarafından cezalandırılması durumunda, firma Avrupa’daki mahkemeler önünde tazmin talebinde bulunabilecektir. AB’nin ABD’den firmalarına gelebilecek cezaları üstlenebileceğini belirtmesine rağmen, AB’li firmalar İran pazarından çekilmektedir.
AB’nin İran ile meşru ekonomik ilişkileri sürdürmek için oluşturmayı düşündüğü ikinci mekanizmanın uluslararası finansal işlemlerin kalbi sayılabilecek SWIFT sistemine alternatif bir sistem olan INSTEX’in 31 Ocak 2019 tarihinde kurulması olmuştur. İngiltere’nin AB üyeliğinden ayrılmış olmasına rağmen, INSTEX mekanizmasında Almanya ve Fransa ile birlikte E3 olarak öncü rol oynadığı görülmektedir. Halihazırda İran, SWIFT sisteminden çıkarılmış olup, bu durum İran’ın dış ticarette uluslararası para transferlerinden yararlanmasını imkânsız hale getirmiştir. Ancak söz konusu mekanizmanın yalnızca insani ticaret denilen gıda, ilaç ve tıbbi malzemelerin ticaretinde kullanılacağı belirtilmiştir. Ayrıca, İran’ın INSTEX üzerinden petrol satamayacağı hususu dile getirilmiştir. ABD yönetiminin INSTEX’in kurulmasının ardından yaptığı açıklamada, mekanizmada yer alan şirketlerin de yaptırımlara tabi tutulacağı ifade edilmiştir. INSTEX’teki ilk işlem 31 Mart 2020 tarihi itibariyle 540 bin dolarlık tıbbi cihazın İran’a gönderilmesi olmuştur.
AB'nin İran'la ticaretin sürdürülmesine ilişkin mekanizmalar hayata geçirmeye çalışmasına rağmen ticaret hacminin hızla gerilediği görülmektedir.
Tablo 3. AB-28’in İran’ın Dış Ticaretindeki Yeri (Bin ABD Doları)
Bunlardan ilki, “Geri çekilme şartı-Clawback provision” olarak bilinen düzenlemenin hayata geçirilmesidir. Bu noktada, 6 Ağustos 2018 tarihinde 1996 tarihinde AB tarafından ilk defa uygulanan “Blok durumu-Blocking statute” uygulaması hayata geçirilmiştir. AB’de yerleşik firmaların daha önceki yaptırımlar döneminde İran ile iş yapmaları neticesinde ABD tarafından ceza ödemesine hükmedilmesi, yeni yaptırımlar döneminde de benzer cezalara maruz kalınabileceğine ilişkin çekinceleri beraberinde getirmektedir. Bu kapsamda, ABD yaptırımlarından dolayı İran ile iş yapmayı sürdüren AB’li firmaların ABD’li bir kurum ve düzenleyici idare tarafından cezalandırılması durumunda, firma Avrupa’daki mahkemeler önünde tazmin talebinde bulunabilecektir. AB’nin ABD’den firmalarına gelebilecek cezaları üstlenebileceğini belirtmesine rağmen, AB’li firmalar İran pazarından çekilmektedir.
AB’nin İran ile meşru ekonomik ilişkileri sürdürmek için oluşturmayı düşündüğü ikinci mekanizmanın uluslararası finansal işlemlerin kalbi sayılabilecek SWIFT sistemine alternatif bir sistem olan INSTEX’in 31 Ocak 2019 tarihinde kurulması olmuştur. İngiltere’nin AB üyeliğinden ayrılmış olmasına rağmen, INSTEX mekanizmasında Almanya ve Fransa ile birlikte E3 olarak öncü rol oynadığı görülmektedir. Halihazırda İran, SWIFT sisteminden çıkarılmış olup, bu durum İran’ın dış ticarette uluslararası para transferlerinden yararlanmasını imkânsız hale getirmiştir. Ancak söz konusu mekanizmanın yalnızca insani ticaret denilen gıda, ilaç ve tıbbi malzemelerin ticaretinde kullanılacağı belirtilmiştir. Ayrıca, İran’ın INSTEX üzerinden petrol satamayacağı hususu dile getirilmiştir. ABD yönetiminin INSTEX’in kurulmasının ardından yaptığı açıklamada, mekanizmada yer alan şirketlerin de yaptırımlara tabi tutulacağı ifade edilmiştir. INSTEX’teki ilk işlem 31 Mart 2020 tarihi itibariyle 540 bin dolarlık tıbbi cihazın İran’a gönderilmesi olmuştur.
AB'nin İran'la ticaretin sürdürülmesine ilişkin mekanizmalar hayata geçirmeye çalışmasına rağmen ticaret hacminin hızla gerilediği görülmektedir.
Tablo 3. AB-28’in İran’ın Dış Ticaretindeki Yeri (Bin ABD Doları)
| AB-28’in İran’dan Toplam İthalatı | AB 28’in İran’a Toplam İhracatı | ||||||||
| 2017 | 2018 | 2019 | 2017 | 2018 | 2019 | ||||
| 'TOTAL | All products | 11540449 | 11296440 | 860123 | 'TOTAL | All products | 12082350 | 10294357 | 4966045 |
| AB-28’in İran’dan İthalatındaki İlk 5 Ürün | AB-28’in İran’a İhracatındaki İlk 5 Ürün | ||||||||
| '08 | Edible fruit and nuts; peel of citrus fruit or melons | 291785 | 313815 | 175532 | '84 | Machinery, mechanical appliances, | 3514453 | 3736045 | 1285244 |
| '72 | Iron and steel | 241617 | 327620 | 131906 | '30 | Pharmaceutical products | 879207 | 869261 | 787236 |
| '39 | Plastics and articles thereof | 247716 | 232235 | 129961 | '90 | Optical, photographic, cinematographic | 946837 | 733019 | 630881 |
| '09 | Coffee, tea, maté and spices | 76668 | 52298 | 46313 | '85 | Electrical machinery and equipment and | 985414 | 915464 | 260224 |
| '57 | Carpets and other textile floor coverings | 45437 | 47975 | 40492 | '10 | Cereals | 66253 | 66373 | 208331 |
Kaynak: Trademap
Tablo’dan görüleceği üzere, AB-28’in İran’dan toplam ithalatı petrol istisnalarının 2 Mayıs 2019 itibariyle devreye girmesinin ardından hızla 11,3 milyar dolar seviyesinden 860 milyon dolar seviyesine gerilemiştir. AB-28’in İran’a ihracatının da 2018’deki 10 milyar dolar seviyesinden 2019’da 5 milyar dolar seviyesine gerilediği görülmektedir.
Kaynak: Tahran Ticaret Müşavirliği