TİCARET BAKANLIĞI TARİHÇESİ

Türkiye Cumhuriyetinin temellerini aldığı Osmanlı İmparatorluğu, hükümdarlığı boyunca coğrafi düzlemde ticari faaliyetin merkezinde yer almak için gerekli tedbirleri alarak, doğu-batı ticaretini desteklemiş, uzun yıllar Avrasya ticaret yollarını denetim ve kontrol altında tutmuştur.

Osmanlı İmparatorluğu dönemi ekonomi politikaları açısından, 1838 Balta Limanı Ticaret Anlaşması’na kadar süren dönem yani klasik iktisat ve ticaret politikaları dönemi ile 1839 yılı Tanzimat Fermanı sonrası dönem olarak ikiye ayrılmıştır. Cumhuriyet dönemi ise Osmanlı İmparatorluğu’ndan kalan ekonomik miras ile sonrasında meydana gelen değişiklikleri ihtiva eden gelişmeler olarak değerlendirilmiştir.

Osmanlı İmparatorluğu ile başlayan söz konusu politikalar, Cumhuriyet ile birlikte iktisadi devletçilik yoluyla ilerletilip devam ettirilmiş ve bugünkü Bakanlığımızın temelini teşkil eden modern bir dış ticaret bürokrasisi ile iç ve dış ticari ilişkilerin gerektirdiği hukuki kurumsal alt yapı oluşturulmuştur.

Dünyada ekonomik bütünleşme süreçlerinin derinleştiği, küresel ölçekte pazara giriş stratejilerinin yoğun şekilde uygulandığı ve ihracat pazarlarında rakip ülkelerin aktif stratejiler geliştirerek pazar paylarını artırmaya çalıştığı bir dönemden geçilirken, üretim, yatırım, gümrük ve dış ticaret politikalarımızın birbiri ile daha sıkı koordinasyon sağlayacak şekilde yeni bir anlayış ve yapıyla yürütülmesi zorunluluğu ortaya çıkmıştır.

Bu kapsamda, ülkemizin 2023 vizyonu dikkate alınarak mülga Ekonomi Bakanlığı ile mülga Gümrük ve Ticaret Bakanlığı 10 Temmuz 2018 tarihli ve 30474 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan 1 sayılı Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ile birleştirilerek Ticaret Bakanlığı kurulmuştur. Bakanlığımız tarihi süreci ticaret ve gümrük faaliyetlerinin gelişimi çerçevesinde iki ayrı başlık altında incelenmiştir.

Ticaret

Osmanlı İmparatorluğu’nda II. Mahmut döneminde yapılan birçok ıslahat hareketi içinde, batı ülkelerinde olduğu gibi, devlet görevlerinin yeni oluşturulan nazırlıklar (bakanlıklar) arasında bölüştürülmesi de yer almıştır. Ticaret alanındaki hizmetler de 1838 yılında oluşturulan “Meclis-i Ziraat ve Ticaret Komisyonu” bünyesinde verilmeye başlanmıştır. Tanzimat Fermanının kabulünden sonra 1840 yılında da İstanbul’da “Umur-ı Ticaret ve Ziraat Nezareti” kurulmuştur. Bu nezarette; “Ticaret ve Ziraat Meclis-i Kebiri” adı verilen sürekli bir komisyon ile ticaret, muhasebe, istatistik, ziraat kalemleri (daireleri) yer almıştır.

Cumhuriyet döneminde ise Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından 2 Mayıs 1920 tarihinde kabul edilen 3 sayılı Kanunla, İktisat Vekâleti oluşturulmuştur. İlk TBMM Hükümetinde, ticaret, sanayi, maden, ziraat ve orman alanındaki hizmetler İktisat Vekâleti tarafından yürütülmekle beraber, 6 Mart 1924 tarihli ve 63 Sayılı Resmî Gazete'de yayımlanarak yürürlüğe giren "432 Sayılı Ziraat ve Ticaret Vekâletleri Teşkîli Hakkında Kanun" ile İktisat Vekâleti kaldırılarak bunun yerine Ziraat Vekâleti ve Ticaret Vekâleti olmak üzere iki farklı Vekâlet kurulmuştur.

10 Ağustos 1925 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanan yönetmelikle, yurtdışında önemli ticaret merkezlerinde Ticaret Temsilcilikleri kurulması sağlanmış ve böylece ilk kez yabancı ülkelere gönderilecek Ticaret Temsilcilerinin nitelikleri ve görevleri belirlenmiştir.

1924 yılından 1928 yılına kadar Ticaret Vekâleti bünyesinde yer alan ticaret hizmetleri, 1928 yılında çıkarılan “Ticaret ve Ziraat Vekâletlerinin Tevhidi Kanunu” ile oluşturulan İktisat Vekâleti uhdesine verilmiştir. Bu defa, 1931 yılında Ziraat Vekâleti, İktisat Vekâletinden ayrılarak ikinci kez bağımsız bir bakanlık olarak kurulmuş ve İktisat Vekâleti yapısında değişikliğe gidilmiştir.

Daha sonra, 27 Mayıs 1934 tarihinde kabul edilen 2450 sayılı Kanun ile İktisat Vekâletinin görevleri kara ticareti, deniz ticareti, sanayi ve maden işlerini kapsayacak şekilde genişletilmiştir. Bununla beraber, dış ticaret konuları ile ilgili birimler ilk kez Dış Ticaret Reisliği (Türk Ofis)  ismi altında toplanmıştır. Fakat 27 Mayıs 1939 tarihinde 3614 sayılı Kanunla, Ticaret Vekâleti ile Münakalât Vekâleti kurularak bu alandaki hizmetler, İktisat Vekâleti bünyesinden ayrılmıştır.

Ticaret Vekâleti adı ile yeniden kurulan ve bu Vekâlet içinde kendine yer bulan Dış Ticaret Reisliğinin ismi de Dış Ticaret Dairesi Reisliği olarak değiştirilmiş ve görevleri, “dış ticaret münasebetlerinin tanzimine ve ticaret mukavele ve anlaşmaları akdine ait esasları tespit ve bu mukavele ve anlaşmaların tatbikini ve dış ticaret münasebetlerinin inkişafını temine yarayacak tedbirleri ibraz ve tatbik eylemek ve umumiyetle sergi ve fuarların teşvik, himaye ve bunlara iştirak işleriyle meşgul ve ecnebi memleketlerdeki Türk Ticaret Odaları faaliyetleriyle alakadar olmak” şeklinde belirlenmiştir.

İlerleyen dönemde, Cumhurbaşkanlığının 16 Ocak 1949 tarihli Onayıyla, Ticaret Vekâleti ile İktisat Vekâleti, İktisat ve Ticaret Vekâleti adı altında birleştirilmiş ve sanayi, maden ve enerji işleri de bu teşkilata bağlanmıştır. 1957 yılında yapılan değişiklikle, Bakanlık uhdesinde bulunan sanayi kanadı ayrılarak 1939 yılındaki kuruluş yapısına ve görev alanına dönülmüş ve kurum Ticaret Vekâleti olarak adlandırılmıştır.

26 Mart 1971 tarihinde, tekrar sanayi hizmetleri alınarak ilk kez Sanayi ve Ticaret Bakanlığı ismiyle yeni bir örgütlenme gerçekleştirilmiş ancak bu birleşme sırasında da küçülmeye gidilmiştir. 32 yıl Dış Ticaret Dairesi Reisliği olarak görev yapan Birim, Bakanlıktan ayrılarak Dış Ekonomik İlişkiler Bakanlığı kurulmuştur. Sanayi ve Ticaret Bakanlığı görevleri ise sadece sanayi ve iç ticaret alanlarıyla sınırlı bırakılmıştır. Fakat bu yapıların da ömrü kısa sürmüş ve Ticaret Bakanlığı, 11 Aralık 1971 tarihinde yeniden teşkil edilmiştir. Bu dönemde, Bakanlık nezdinde Dış Ticaret Genel Sekreterliği oluşturularak dış ekonomik ilişkiler bu Genel Sekreterlik tarafından yürütülmüştür.

1983 yılında, dış ticaret ve iç ticaretin birlikte yürütüldüğü Ticaret Bakanlığı değişime uğramış, sanayi kesimi ile tekrar birleşilerek ikinci defa Sanayi ve Ticaret Bakanlığı oluşturulmuştur. Dış ticaret kısmı ise Ticaret Bakanlığı bünyesinde bulunan Dış Ticaret Genel Sekreterliği ve Standardizasyon Dairesi ile Maliye Bakanlığı içerisindeki Hazine Genel Müdürlüğü ve Milletlerarası İktisadi İşbirliği Teşkilatı Genel Sekreterliği bir araya getirilmek suretiyle Başbakanlığa bağlı Hazine ve Dış Ticaret Müsteşarlığı olarak yapılandırılmıştır.

14 Ağustos 1991 tarihli ve 436 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) bünyesinde bulunan Teşvik ve Uygulama Başkanlığı ile Yabancı Sermaye ve Serbest Bölgeler Başkanlığı, Genel Müdürlük haline dönüştürülerek Hazine ve Dış Ticaret Müsteşarlığına bağlanmıştır.

Hazine ve Dış Ticaret Müsteşarlığı 11 yıl hizmet gördükten sonra 9 Aralık 1994 tarihinde kabul edilen ve 20 Aralık 1994 tarihli ve 22147 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanarak yürürlüğe giren 4059 sayılı Kanunla, Başbakanlığa bağlı Hazine Müsteşarlığı ve Dış Ticaret Müsteşarlığı isimleri ile iki ayrı kuruluş haline getirilmiştir. Dış Ticaret Müsteşarlığı 2011 yılına kadar 17 yıl görevini sürdürmüştür.

8 Haziran 2011 tarihli 637 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile Dış Ticaret Müsteşarlığının tüm hizmet birimleri ile İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi (İGEME) ve Hazine Müsteşarlığının Teşvik Uygulama ve Yabancı Sermaye Genel Müdürlükleri birleştirilerek Ekonomi Bakanlığı kurulmuştur.

3 Haziran 2011 tarihli ve 640 sayılı “Gümrük ve Ticaret Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname” ile Gümrük Müsteşarlığı ile Sanayi ve Ticaret Bakanlığının iç ticaret ile ilgili dört Genel Müdürlüğünün birleştirilmesi suretiyle Gümrük ve Ticaret Bakanlığı kurulmuştur.

Gümrük

Türk Gümrük İdaresi’nin, Anadolu Beyliklerinden Osmanlı İmparatorluğuna, İmparatorluktan Türkiye Cumhuriyeti Devletine kadar gelişerek devam eden uzun bir gelişim öyküsü olduğu bilinmektedir. Cumhuriyet döneminin gümrüklere ilişkin ilk uygulaması ise 1929 yılında yürürlüğe giren 1499 sayılı “Gümrük Tarifesi Kanunu” olmuştur.

30 Aralık 1929 tarihinde, 1909 sayılı Kanunla gümrükler müstakil bir yapı olarak teşkilatlandırılarak Gümrük ve İnhisarlar Vekâleti kurulmuş, kaçakçılıkla mücadele görev ve yetkisi de bu Vekâlet bünyesine verilmiştir. Ayrıca, 1931 yılında, kaçakçılıkla mücadele amaçlı yarı askeri Gümrük Muhafaza Umum Kumandanlığı oluşturulmuştur. 29 Mart 1932 tarihli ve 1989 sayılı Kanunla, Maliye Vekâletine bağlı olan Tekel İdare ve İşletmeleri de Gümrük ve İnhisarlar Vekâletine bağlanarak teşkilatın kuruluşu tamamlanmıştır.

1931 yılında kurulan yarı askeri nitelikteki Gümrük Muhafaza Umum Kumandanlığı 1956’da kaldırılmış ve sivilleşerek Gümrük Muhafaza Müdürlüğü ismini almıştır. 13 Aralık 1983 tarihli ve 178 sayılı Kanun Hükmünde Kararnameyle, Gümrük ve Tekel Bakanlığı ile Maliye Bakanlığınca görülen hizmetler, Maliye ve Gümrük Bakanlığı ismiyle teşkil edilen Bakanlık nezdinde birleştirilmiştir. Gümrük teşkilatının bu yapısı 1993 yılına kadar sürmüştür.

2 Temmuz 1993 tarihli ve 485 sayılı "Gümrük Müsteşarlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname" ile gümrük kanadı, Maliye Bakanlığından ayrılarak, Gümrük Müsteşarlığı adı altında Başbakanlığa bağlı ayrı bir Müsteşarlık olarak yapılandırılmıştır.

Ülkemiz ile AB arasında Gümrük Birliği tesis edilmesi nedeniyle Topluluk Gümrük Kodunda yer alan hükümlerin, Ortaklık Konseyi Kararı gereğince Gümrük Kanununa yansıtılması amacıyla 4458 sayılı “Gümrük Kanunu” 1999 yılında yayımlanmış ve 2007 yılında yayımlanan 5607 sayılı “Kaçakçılıkla Mücadele Kanunu” ile de bütün gümrük suçlarına ilişkin yeni düzenlemeler yapılmıştır. Aynı dönemde; 05 Nisan 2007 tarihli ve 5622 sayılı “Tasfiye İşleri Döner Sermaye İşletmeleri Genel Müdürlüğünün Gümrük Müsteşarlığına Bağlanması Amacıyla Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun” ile TASİŞ Genel Müdürlüğü, Başbakanlık Gümrük Müsteşarlığına bağlanmıştır.

2011 yılına kadar, Gümrük Müsteşarlığı olarak 18 yıl faaliyetlerine devam eden kurum, 08 Haziran 2011 tarihli ve 27958 sayılı Resmi Gazete’nin mükerrer sayısında yayımlanan “Gümrük ve Ticaret Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname” ile Sanayi ve Ticaret Bakanlığının iç ticaret ile ilgili dört Genel Müdürlüğünün birleştirilmesi suretiyle gümrük teşkilatı, Gümrük ve Ticaret Bakanlığı olarak yeniden bakanlık düzeyinde yapılandırılmıştır.

2011 yılından günümüze değin faaliyetlerini Ekonomi Bakanlığı ve Gümrük ve Ticaret Bakanlığı olarak sürdüren iki kurum birleştirilerek; 10 Temmuz 2018 tarihli ve 30474 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan 1 sayılı Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ile Ticaret Bakanlığı kurulmuş olup 10 Ocak 2019 tarihli ve 30651 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan 27 sayılı Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ile teşkilat yapısı yeniden şekillendirilmiştir.