Malumları olduğu üzere, yeşil ve dijital ekonomiye geçişte kritik öneme sahip olan hammaddelere yönelik tedarik güvenliğinin ve sürdürülebilirliğinin sağlanması Avrupa Birliği tarafından bir öncelik olarak belirlenmiştir. Önümüzdeki dönemde, elektrikli araç bataryalarının üretimi için gerekli olan lityuma olan talebin 2050 yılında 17 kat artması öngörülmektedir.
 
Lityum ve bunun gibi AB’nin üçüncü ülkelere bağımlı olduğu kritik hammaddelerin belirlenmesi ve söz konusu bağımlılığının azaltılmasına yönelik Birlik düzeyinde tedbirler alınması amacıyla hazırlanan Kritik Hammaddeler Tüzüğü 3 Mayıs 2024 tarihinde AB Resmi Gazetesinde yayımlanarak, 23 Mayıs 2024 tarihinde yürürlüğe girmiştir.
 
Tüzük kapsamında, 2030 yılı için belirlenen hedefler ışığında, Birlik içinde kritik hammaddelere yönelik tedarik zincirinin kuvvetlenmesi, tedarik zincirinin stratejik ortaklık ve anlaşmalarla çeşitlendirilmesi ve tedarik zincirinde sürdürülebilirlik ve döngüselliğin esas alınması amacıyla:
 

1. Birliğin stratejik hammadde tüketiminin en az %10’unun rezervler elverdiği ölçüde, Birlik içindeki madencilik faaliyetlerinden karşılanması, %40’ının Birlik içinde işlenmesi, %25’inin Birlik içindeki geri dönüşüm faaliyetlerinden elde edilmesi,
2. Stratejik hammadde kaynaklarının çeşitlendirilmesi amacıyla, Birliğin her hammadde için yıllık tüketiminin %65’inden fazlasının tek bir ülkeye bağımlı olmaması hedeflenmektedir.

 
Tüzük kritik hammaddelerin listesini ve stratejik hammaddelerin listesini içermektedir. Buna göre:
 

• Yenilenebilir enerji, dijital, havacılık ve savunma teknolojileri gibi stratejik sektörlerde kullanılan ve mevcut arz seviyelerine kıyasla talep artışı öngörülen hammaddeler olan stratejik hammaddeler listesi mevzuatın I sayılı ekinde yayımlanmıştır. Listede batarya üretimine yönelik lityum, manganez, doğal grafit, nikelin yanı sıra, nadir toprak elementleri, bakır, alüminyum ve bor gibi hammaddelerden oluşan 17 hammadde listelenmiştir.
• Ayrıca, stratejik hammaddelere ek olarak belirlenecek eşik değerlere göre tedarik riski bulunan kimi girdiler ise kritik hammadde olarak belirlenmiş olup, kritik hammadde listesi ise mevzuatın II sayılı ekinde yayımlanmıştır. Söz konusu listede de bor dahil 34 hammadde listelenmiştir.
• Her iki listenin de üç senede bir Komisyon tarafından güncellenmesi öngörülmektedir.

 
 

• Avrupa Kritik Hammadde Kurulu:

 
Kritik hammaddelere ilişkin politika belirlemek ve yaşanan gelişmeler durumunda politikaları revize etmek amacıyla Avrupa Kritik Hammadde Kurulu oluşturulmuş olup, ilk toplantısı 23 Mayıs 2024 tarihinde gerçekleştirilmiştir. Kurul, yeni politika çerçevesinin uygulanmasına, Stratejik Projelerin seçilmesinde ve uygulanmasında, izin prosedürleri ve döngüsellik girişimleri konusunda bilgi alışverişinde bulunulmasına ve hammaddelerle ilgili uluslararası iş birliğinin ve Stratejik Ortaklıkların kolaylaştırılmasına katkıda bulunacaktır.
 

• Stratejik Ortaklıklar:

 
Üçüncü ülkeler ile stratejik ve kritik hammadde tedariğine yönelik mevcut stratejik ortaklıklar genişletilecektir. Üçüncü ülkelerle imzalanan Stratejik Ortaklıklar ile, AB'nin hammadde değer zincirlerini kaynak zengini üçüncü ülkelerinkilerle daha da bütünleştirerek, hammadde tedarik kaynaklarının çeşitlendirilmesi amaçlanmaktadır. AB’nin halihazırda Arjantin, Kanada, Şili, Demokratik Kongo Cumhuriyeti, Grönland, Kazakistan, Namibya, Norveç, Ruanda, Ukrayna, Özbekistan ve Zambiya ile stratejik iş birlikleri bulunmaktadır.
 

• Stratejik Projeler:

 
Birliğin madencilik, işleme ve geri dönüşüm kapasitesinin geliştirilmesine yönelik Birlik içinde veya üçüncü ülkelerde Stratejik Projeler belirlenecek, söz konusu Projelerin, izin süreçleri ile özel veya kamu finansmanına erişimi kolaylaştırılacaktır.
 
Projeler, stratejik hammaddelerin tedarik güvenliğine, teknik fizibiliteye, stratejik hammaddelerin ikame edilebilirliğine, sürdürülebilirliğe ve sosyal standartlara katkılarına göre seçilecektir. Stratejik hammaddelerin yerine geçen malzemelerin üretimine olanak sağlayan projeleri kapsamaktadır.
 
AB'deki Stratejik Projeler, idari prosedürleri hızlandırmak için kolaylaştırılmış izinlerden yararlanacaktır. AB dışındaki Stratejik Projeler için ise yüksek çevresel ve sosyal koşullar uygulanmaya devam etmekte olup, üçüncü ülkelerdeki projelerin yerel katma değer sağlaması gerekmektedir.
 
Birlik, Küresel Geçit stratejisiyle uyumlu olarak, gelişmekte olan piyasalar ve gelişmekte olan ekonomilerle, hammadde tedarik zincirinin çeşitlendirilmesine katkıda bulunmanın yanı sıra bu ülkelerdeki üretime değer katan karşılıklı yarar sağlayan ortaklıklar arayışında olmalıdır. Bu kapsamda, anılan projelerin AB üyesi olmayan ülkelerde hayata geçirilmesi için Küresel Geçit (Global Gateway) aracından yararlanılması planlanmaktadır.
 
Stratejik projeler için ilk çağrı açılmış olup, 22 Ağustos 2024 tarihine kadar bu bağlantıdan gerçekleştirilebilmektedir.
 

• Döngüsellik ve Sürdürülebilirlik:

 
Kritik hammaddelerde sürdürülebilirliğin ve döngüselliğin tesis edilmesi amacına yönelik olarak, üye ülkelerin kritik hammadde içeren atıkların toplanarak geri dönüşüme kazandırılması, yeniden kullanımın teşvik edilmesi, üretimde ikincil hammaddelerin kullanılması ve geri dönüşüm sanayiinin geliştirilmesine yönelik olarak gerekli tedbirleri alması gerekecektir. Ayrıca teknolojik ilerlemenin ve kaynak verimliliğinin teşvik edilmesine yönelik çalışmalar yapılacaktır. Bu kapsamda Tüzük, mevcut operatörlerin maden sahalarının geri kazanım olasılığını değerlendirmesini ve ürettikleri atıkların kritik hammadde içeriğinin yanı sıra tesislerinde depolanan atıklar hakkında bilgi toplamasını zorunlu kılmaktadır.
 
Tüzük ayrıca, nadir toprak elementleri içermesiyle bilinen ve AB'nin tamamen üçüncü ülkelere bağımlı olduğu teknolojiler olan kalıcı mıknatıslar için döngüsellik gerekliliklerini belirleyen hükümleri de içermektedir. Buna göre, mıknatıs içeren ürünlerin[1] içeriğinde bulunan mıknatısın kimyasal içeriğine ilişkin bilgileri barındıran bir etiket taşıması gerekecektir.
 
Kritik hammaddeler çevresel ayak izlerine göre performans sınıflandırılmasına tabi tutulacak, alıcıların daha sürdürülebilir ürünleri seçebilmelerine yönelik şeffaflık oluşturulacaktır.
 
Çıkarılacak eko-tasarım mevzuatlarında kritik hammaddelerin döngüselliğinin de esas alınacak, mevcut Ömrünü Tamamlamış Araçlar, Elektrikli ve Elektronik Atıklar Direktifinin gözden geçirilecek, Birlik için kritik hammaddelerin geri kazanımı ve geri dönüşümünü sağlamaya yönelik kurulacak 10 ek merkez için 200 Milyon Avro kaynak ayırılacaktır.
 

• Risk İzleme ve Azaltma:

 
Tüzük, AB'nin hazırlıklılığını artırmaya ve tedarik risklerini azaltmaya yönelik eylemler içermektedir. Tedarik zincirlerinin dayanıklılığını sağlamak için, kritik hammadde tedarik zincirlerinin izlenmesi ve Üye Devletler arasında stratejik hammadde stokları konusunda bilgi alışverişinin ve koordinasyonun sağlanması amaçlanmaktadır.
 
Ayrıca, pil, hidrojen, yenilenebilir enerji, uçak üretimi ve veri iletimi ve depolanması gibi stratejik teknolojilerde, stratejik hammadde arz kesintisine maruz kalan büyük şirketlerin, tedarik zincirlerine ilişkin üç yılda bir düzenli risk değerlendirmeleri yapmaları gerekecektir.
 

• Stratejik Stoklar:

 
Stratejik ve kritik hammadde tedariğinin güvence altına alınması amacıyla, üye ülkeler stratejik kritik hammaddeler stok durumlarına ilişkin Komisyona bilgi verecek ve Komisyon tarafından kurulacak Ortak Satın Alma Mekanizması ile hammaddelere ilişkin üye ülke talepleri tek platformda toplanarak küresel satıcılar ile tek elden müzakere edilecektir.
 
 
Diğer taraftan, AB-ABD Ticaret ve Teknoloji Konseyi’nin (TTC) 5 Nisan 2024 tarihinde gerçekleştirilen toplantısında duyurulduğu üzere, AB ve ABD eş başkanlığında, Mineral Güvenliği Ortaklığı üyesi 15 ortağın (AB, ABD, Almanya, Avustralya, Birleşik Krallık, Estonya, Finlandiya, Fransa, Güney Kore, Hindistan, İsveç, İtalya, Japonya, Kanada, Norveç) yanı sıra, Kazakistan, Namibya, Özbekistan ve Ukrayna’nın katılımı ile Mineral Güvenliği Ortaklık (MSP) Forumu’nun başlattığı açıklanmıştır. Forumun, yeşil ve dijital dönüşüm için hayati önem taşıyan kritik hammaddeler alanında iş birliği için yeni bir platform görevi göreceği belirtilmektedir.